Czym jest inteligencja?
Inteligencja jest jednym z najczęściej omawianych tematów w psychologii. Zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym, ważne jest, aby zrozumieć, czym jest inteligencja i jej różne formy, a także jak wpływa nas – nasze osiągnięcia i samopoczucie. W tym wpisie zbadamy dwa rodzaje inteligencji – inteligencję emocjonalną (EQ) i logiczno-matematyczną (IQ) oraz omówimy, dlaczego ważne jest dobre zrozumienie obu. Przedstawimy również badania na temat ich związku, zbadamy teorie na ich temat, omówimy, czy możliwe jest zwiększenie inteligencji, a także wyciągniemy kilka ciekawych wniosków na temat przyszłości.
Naukowe podejście do inteligencji
Naukowych określeń inteligencji zliczono aż 27 w odrębnych klasach (Sternberg, Deitermann 1986). W środowisku naukowym można nieraz usłyszeć, że tyle jest definicji inteligencji ilu naukowców – psychologów. Kwintesencję inteligencji określa się jako zdolność uczenia się na swoich doświadczeniach. W życiu moglibyśmy powiedzieć, że inteligentne osoby to te które uczą się na błędach a później już ich nie popełniają. Drugą cechą inteligencji jest zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska. Czyli inteligencja w życiu pozwala nam zachowywać się adekwatnie do okoliczności. Wyjątkiem są sytuacje w których nie chcemy z różnych powodów tak robić, ale mamy tego świadomość. Trzecią i ostatnią cechą są zdolności meta poznawcze, czyli rozeznanie we własnych procesach umysłowych i ich kontrolowanie.
W życiu objawia się to refleksyjnym spojrzeniem na świat i siebie. Pozwala to sterować nie tylko swoim zachowaniem ale również własnymi myślami. Podsumowując, jak nie popełniamy ponownie tych samych błędów, potrafimy się dostosowywać i jesteśmy refleksyjni, to przejawia się w nas inteligencja.
EQ vs IQ – dwa rodzaje inteligencji
W tym miejscu omówimy dwa typy inteligencji a dokładniej jej skróty, które to najczęściej są porównywane. Pierwszy z nich to IQ (intelligence quotient) czyli iloraz inteligencji. Oznacza on wartość liczbową wyniku testu inteligencji. Odnosi się on najczęściej do wyniku testu inteligencji ogólnej, czyli takiej która składa się na inteligencję płynną i skrystalizowaną. Tą pierwszą zaraz omówimy, a inteligencja skrystalizowana to w skrócie wiedza, którą posiadasz. Wynik ten w postaci ilościowej ma pokazać ogólną sprawność umysłu. Drugi skrót to EQ (Emotional Quotient) czyli iloraz emocjonalny, który to ma prezentować poziom inteligencji emocjonalnej i pozwolić ocenić jak sobie radzisz w świecie emocji. Poniżej będzie to szerzej omówione wraz z przykładami.
Inteligencja logiczno-matematyczna lub IQ najprościej mówiąc mierzy zdolność osoby do rozwiązywania problemów poprzez logiczne myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów i rozumienie matematyki. Osoby o wysokim IQ mogą wykorzystywać umiejętności analityczne, aby krytycznie przemyśleć problemy i szybko znaleźć rozwiązania. Potrafią również lepiej zapamiętywać pojęcia niż osoby o niższym IQ.
Inteligencja emocjonalna lub EQ mierzy zdolność osoby do rozpoznawania i wpływania na własne emocje, jak również emocje innych osób. Obejmuje to zdolność do rozpoznawania emocji u innych i odpowiedniego reagowania w celu utrzymania relacji. Osoby o wyższym EQ lepiej radzą sobie z zarządzaniem własnymi emocjami, a także z efektywnym reagowaniem w trudnych sytuacjach lub z ludźmi.
EQ vs IQ różnice i podobieństwa
Badania wykazały, że osoby z wyższym poziomem inteligencji emocjonalnej mają tendencję do odnoszenia większych sukcesów w życiu ze względu na ich lepszą zdolność do efektywnego poruszania się w sytuacjach społecznych i relacjach. Ponadto badania sugerują, że posiadanie zarówno wysokiego IQ, jak i wysokiego EQ może prowadzić jednostki do większego sukcesu zarówno w osobistych, jak i zawodowych obszarach życia, takich jak wyniki w szkole, rozwój kariery, role przywódcze itp.
Między IQ a EQ najczęściej występuje korelacja, choć jest ona słaba. Oznacza to, że jeśli ktoś ma wysokie IQ, to możemy się spodziewać, że będzie miał również wysokie EQ – chociaż nie zawsze tak się dzieje i pewnie znasz osoby, które świetnie potrafią rozwiązać zadania logiczne czy mają dobrą wyobraźnie przestrzenną, ale mają trudności np. w relacjach interpersonalnych. Korelacja między tymi dwoma inteligencjami może być powodowana wykorzystywaniem przez obydwie tych samych zasobów, czyli osławionego czynnika g (inteligencja płynna) a także zasobów poznawczych (uwaga, pamięć robocza). Do zrozumienia podobieństwa pomiędzy EQ i IQ poznajmy inteligencję płynną i zasoby poznawcze.
Czym jest inteligencja płynna (czynnik g)?
Inteligencja płynna jak wskazuje wielu badaczy jest tą genetyczną i niewyuczoną (Szewczyk 2016). Nadaje ona szybkość procesów umysłowych. Przykładowo jeśli zaprezentuje Ci ciąg liczb: 2, 4, 8, 16 i zapytam się jaka liczba będzie kolejna pewnie domyślisz się, że będzie to 32. Do wygenerowania tej liczby potrzebowałeś swojej uwagi aby móc te liczb zauważyć i pamięci roboczej aby móc je przechować i przetworzyć w swojej pamięci. Natomiast do znalezienia recepty na kolejne liczby w ciągu potrzebujesz czynnika g. Bez niego nawet jeśli zauważysz dzięki swojej uwadze i przetrzymasz w pamięci (dzięki pamięci roboczej) te liczby, to nie podasz kolejnej. Musisz znać działania, jakie były wykonywane na tych liczbach. Teraz trochę trudniejsze zadanie dla Twojego czynnika g ale również Twoich zasobów poznawczych (uwagi i pamięci roboczej). Oto ciąg cyfr:
2, 7, 4, 6, 6, 5, 8.
Jaka jest kolejna cyfra? Daj sobie chwilkę aby znaleźć prawidłową odpowiedz. Pozwoli Ci to lepiej zrozumieć co się dzieje w Twojej głowie i jak działa to IQ a dokładniej inteligencja płynna wraz z procesami poznawczymi.
Łatwo zauważyć, że zadanie to jest dużo trudniejsze. Po pierwsze – gdyby te liczby były wyświetlane po kolej i znikały, to Twoja uwaga musiałaby się mocno wytężyć. Dodatkowo wszystkie liczby musiałby być przechowywane w pamięci roboczej. Samo jednak przechowywanie jest nie wystarczające. Trzeba je zacząć „przetwarzać”. Tutaj wchodzi do gry czynnik g czy też inteligencja płynna wraz z pamięcią roboczą.
Trochę jak w komputerze działa pamięć RAM (Random-Access Memory) i procesor. RAM to nasza pamięć robocza a czynnik g to taki procesor. W RAMie/pamięci roboczej są informacje, które nie są zapisywane na stałe, ale są potrzebne do danej operacji. Czynnik g pozwala zaobserwować, że mamy tutaj do czynienia z dwoma ciągami i każdy ma inna zasadę. Ciągi te się przeplatają tzn. że na pozycjach nieparzystych jest jeden ciąg a na parzystych drugi. Pierwszy polega na dodawaniu dwóch a drugi na odejmowaniu o jeden. Jak już znasz zasadę, to znowu jest Ci potrzebna pamięć robocza, bo musisz zorientować się o który ciąg jest pytanie (czyli z jakiego ciągu będzie kolejna liczba) oraz obliczyć kolejną liczbę. Teraz podajesz prawidłową odpowiedź, którą jest liczba cztery. Ten czynnik g może zrobić przy takim zadaniu jeszcze dodatkowe rzeczy. Pytanie było: „Jaka jest kolejna cyfra?” a nie: „Jaka jest kolejna liczba?” To powoduje, że możemy się domyśleć, że będzie to cyfra od 0 do 9 a nie liczba równa lub większa 10. Taka informacja może przyspieszyć udzielnie odpowiedzi. Takim też zauważaniem niestandardowych rzeczy zajmuje się ten czynnik g.
Inteligencja emocjonalna, EQ czy też IE
Do przetwarzania świata emocjonalnego potrzebujemy inteligencji emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna w największym skrócie to włożenie zasobów poznawczych (uwagi, pamięci roboczej) w świat emocji. Stąd może wynikać korelacją pomiędzy IQ a EQ. Możliwe, że czynnik g też tutaj bierze udział. Prawda jest niestety taka, że nikt w nauce tak naprawdę do końca nie wie co to jest czynnik g czy inteligencja płynna.
W EQ uwaga i pamięć robocza jest potrzebna do spostrzegania np. że ktoś jest zły i przetrzymywania tej informacji. Jeśli tego nie zauważymy albo szybko zapomnimy tę informację, możemy się zdziwić zachowaniem innej osoby. Nie jest to wystarczające, ponieważ dobrze jeszcze domyślić się dlaczego ta osoba jest zła. Tutaj pewnie pomaga nam inteligencja płynna. Jednakże, zadania w świecie emocji różnią się od tych logicznych jak np. dokończ ciąg liczb. Czynnik g wraz z zasobami poznawczymi może też być pomocny w świecie emocji do podejmowania decyzji czyli przewidywania przyszłości.
Teraz przykładowe testowe pytania służące mierzeniu inteligencji emocjonalnej:
Doradca klienta został niesłusznie obwiniony przez jednego z klientów za błąd kolegi. Pracownik, zgodnie z zasadami panującymi w firmie, nie mógł dopuścić do konfliktu z klientem, więc sprawę przemilczał, nie wyprowadzając klienta z błędu. Jednak pracownikowi jest przykro i czuje, że takie podejście do klienta jest niesprawiedliwe. Żali się swojemu kierownikowi i oczekuje wsparcia oraz sugestii, jak reagować w takich sytuacjach.
Co powinien zrobić pracownik, aby odpowiednio wykorzystać swój aktualny stan emocyjny?
Jak widzimy jest to całkiem inne zadanie w porównaniu do zadań w testach z inteligencji płynnej. Z racji tego, że jest wiele możliwość co może zrobić pracownik podaje się najczęściej do wyboru odpowiedzi. W tym przypadku takie:
- zanotować propozycje zmian w obsłudze klienta, które zamierza zgłosić przełożonemu
- zastanowić się nad tym, gdzie widzi siebie za 5 lat i czy na pewno będzie to właśnie ta firma
- sprawdzić dokumentację, aby znaleźć możliwość odrzucenia wniosku klienta o kredyt
Teraz oceń, na ile trafna jest każda z nich. Posłuż się w tym celu pięciostopniową skalą:
1 …… 2 …… 3 …… 4 …… 5
której punkty oznaczają:
1 – odpowiedź zdecydowanie nietrafna,
2 – odpowiedź nietrafna,
3 – odpowiedź równie trafna, jak nietrafna,
4 – odpowiedź trafna,
5 – odpowiedź zdecydowanie trafna,
Wszystkie odpowiedzi mogą wydawać się poprawne i takie są. Natomiast jedne mogą być lepsze od drugich. Dlatego w testach mierzących inteligencje emocjonalną nie ma punktacji zero-jedynkowej jak w testach z inteligencji płynnej. Każda odpowiedź jest oceniana osobno również przez sędziów kompetentnych – w przypadku EQ specjalistów od świata emocji, czyli np. psychoterapeutów (tutaj najlepiej znających specyfikę korporacyjną). Na podstawie odpowiedzi takiej grupy ekspertów (np. 50 osobowej) daje się za daną odpowiedź odsetek punktów.
Widzimy, że do wykonania zadania potrzebujemy uwagi, pamięci roboczej i inteligencji płynnej – czynnika g. Musimy z uwagą zapoznać się z daną sytuacją. Umieć wyobrazić sobie w pamięci roboczej wiele rzeczy, sytuacji i idei oraz zobaczyć między nimi różne powiązania (czynnik g). W świecie emocji może to być łatwiejsze niż przy np. ciągu liczb.
Czym więc różni się IQ od EQ?
Przyjmijmy hipotetyczną sytuację: pracownik firmy jest niesłusznie obwiniony za błędy w projekcie. Powoduje u niego to silną reakcję emocjonalną. Od poziomu jego inteligencji emocjonalnej (EQ) zależeć będzie jak przebiegnie proces przetwarzania emocji u tego pracownika. Czy pracownik zrozumie swoje emocje i konsekwencje, do których mogą prowadzić? Czy znajdzie zdrowe sposoby, aby poradzić sobie z sytuacją trudną? Znajdzie rozwiązanie sytuacji i uspokoi się, mimo początkowego wzburzenia?
Osoby z wysoką inteligencją emocjonalną (EQ) gdy odczują trudną emocje są wstanie sobie z nią poradzić i wywołać inną emocję, która pomoże wykonać najbardziej efektywnie tego typu zadanie. Dodatkowo poradzić sobie z nią tak, że po skończonej pracy ona nie wróci ze zdwojoną siła. Jak widzisz – różnica w teście EQ a IQ jest taka, że nie ma jednej prawidłowej odpowiedzi. Świat emocjonalny nie jest taki jednoznaczny jak np. ciąg liczb. Zadania można wykonywać na wiele sposobów. Dlatego też trzeba wybierać to, co jest bardziej prawdopodobne i skutkuje lepszymi rezultatami (również w kontekście społecznym).
Omówiliśmy już kluczowe informacje, więc dla rozluźnienia Twojej uwagi i pamięci roboczej przytoczę przykład z mojej pracy jaką wykonywałem jako psycholog. Historia będzie emocjonalna prawie jak w programach typu „talent show”. Jak sobie o nie przypominam, kręci mi się łza w oku.
Od czasu do czasu odwiedzałem ośrodki w których konsultowałem pacjentów/klientów. Pewnego razu miałem trudny dla mnie kryzys w życiu prywatnym. Targały mną silne emocje. Jadąc do ośrodka starałem się nad nimi zapanować i „wyczyścić” swoją głowę. Wydawało mi się wtedy, że udało mi się to dobrze zrobić i wkroczyłem do ośrodka aby diagnozować podopiecznych. Jedna dziewczynka z która już wcześniej nawiązałem relację zauważyła mnie i przytuliła, mówiąc że odczuwam smutek i tego potrzebuję. Dziewczynka ta nie byłaby wstanie dokończyć prezentowanych tutaj ciągów, potrafiła natomiast zauważyć maskowane przeze mnie emocje i nimi zarządzić jak nikt inni do tej pory. ;-)
Przykład ten pokazuje, że w świecie emocjonalnym nie działa zawsze inteligencja ogólna czy płynna. Mogą pojawiać się jednostki poruszające się w nim bez zasobów tego czynnika g i nawet z lekkim deficytami w uwadze i pamięci roboczej – które posiadała ta dziewczynka. W innym artykule wspomniałem o Albercie Einsteinie (“Konflikty w zespołach a inteligencja emocjonalna”). Był on geniuszem jeśli chodzi o inteligencję ogólną, a w świecie emocji wykazywał się niemal niepełnosprawnością.
Dla mnie dziewczynka z powyższej historii była geniuszem emocjonalnym jak Einstein w świecie nauki. Przekonanie to zbudowałem na podstawie wielu innych obserwacji. Świetnie rozpoznawała emocje u siebie i innych. Potrafiła trafnie decydować pod względem emocjonalnym np. czy angażować się w dane zadnie. Potrafiła trafnie zauważać, oceniać i wpływać na emocje zarówno u innych osób, jak i u siebie. Możliwe, że była ona po prostu uzdolniona w tej dziedzinie i w nauce oznaczylibyśmy ją jako przypadek odstający od normy. Podejrzewam, że jej zdolności emocjonalne pochodzą po części od rodziców (geny) i jej wychowania. Miała bardzo rozwiniętych pod tym względem rodziców, którzy to stworzyli jej świetne warunki do rozwoju inteligencji emocjonalnej (EQ).
Czy IQ i EQ można rozwijać?
Nawet jeśli nie mamy takiego talentu jak ta dziewczynka, możemy “włożyć” naszą inteligencję płynną i zasoby poznawcze w świat emocji i zacząć myśleć szerzej. Tego typu działanie nazywamy treningiem EQ. Używamy w nim naszej inteligencji ogólnej, aby lepiej poruszać się w świecie emocjonalnym. Na początku jest to trudne i trzeba się nad wieloma rzeczami zatrzymywać i zastanawiać. Im więcej przetworzymy sytuacji emocjonalnych “na sucho” w czasie treningów, tym lepiej będziemy sobie radzić z emocjami w rzeczywistych warunkach.
Dodatkowo trening daje nam umiejętności analizowania sytuacji, które wydarzają się w życiu aby nie popełniać tych samych lub podobnych błędów. Przypomina to trochę naukę jazdy na koniu. Dlaczego? Ponieważ emocje mogą nas zaskoczyć i zrzucić twardo na ziemię! Dodatkowo przez to, że obsługa emocji jest dla nas bardzo obca kulturowo, wydaje się nam to bardzo trudne lub nawet się nad tym nie zastanawiamy. Podobnie jak wielu z nas nad nauką jazdy na koniu. ;-)
Podsumowując przeciętny człowiek w EQ potrzebuje IQ, aby mógł radzić sobie w świecie emocjonalnym. Jeśli narysowalibyśmy dwa kółka – jedno dla EQ, drugie dla IQ, to one by na siebie nachodziły a wspólne jej pole odpowiadało by za zasoby poznawcze i czynnik g. Natomiast inteligencja emocjonalna jest czymś więcej niż IQ. Jest zdolnością do percepcji, rozumienia, asymilacji i zarządzania emocjami. Więc może się zdążyć jak z tą dziewczynką, że ktoś z deficytami w IQ będzie dobrze sobie radził w EQ i odwrotnie, jak to było u Einsteina.
Wskazówki, jak poprawić zarówno EQ, jak i IQ
Najlepszym znanym nam sposobem na zwiększenie EQ jest dostosowany i prowadzony przez specjalistów trening. Możemy jednak na własną rękę sami spróbować to zrobić. Porównanie efektywności jest podobne jak np. w nauce gry w tenisa czy pływania. Jeśli jesteśmy uzdolnieni i mamy podobne kompetencje i zdolności do tej, której chcemy się nauczyć, to będzie nam łatwiej, choć nie tak łatwo jak z profesjonalnym trenerem.
Dodatkowo możemy nauczyć się błędnych procedur i rozwiązań a później stosować niesprawdzone automatyzmy. Jeśli jednak zamierzasz sam pracować nad EQ, to proponuję zacząć od poznania zdolności jakie na EQ się składają.
Pierwszym i najłatwiejszym krokiem może być rozwinięcie u siebie zdolności rozumienia emocji. Możesz to zrobić np. przez lekturę książki Paula Ekmana „Emocje ujawnione”. Zdobędziesz w nich podstawową wiedzę o emocjach i będziesz mógł przystąpić do poprawy swojej percepcji, asymilacji i zarządzania emocjami. Jeśli szukasz najskuteczniejszego sposobu podniesienia swojej EQ, to polecam profesjonalny trening.
Jak podjąć decyzję czy trening inteligencji emocjonalnej jest potrzebny w Twoim życiu? Najpierw warto zastanowić się czy doświadczasz trudnych sytuacji w relacjach z ludźmi albo własnymi emocjami i nie masz pojęcia dlaczego tak się dzieje. Może być też tak, że wiesz i myślisz sobie „Ci ludzie którzy mnie otaczają są jacyś dziwni” lub bardziej dosadnie – głupi.
Pomyśl jak wygląda Twoje życie prywatne i zawodowe. Jeśli masz partnera, który przewyższa Cię w EQ, to potrzebujesz treningu EQ, by uniknąć niepotrzebnych konfliktów i frustracji związanej z trudnościami w komunikacji między Wami (przeczytaj więcej o skutecznej komunikacji personalnej). Jeśli masz podwładnych znacznie różniących się od Ciebie poziomem EQ, to treningu EQ może Ci pomóc lepiej ich zrozumieć, albo im – zbliżyć się do Ciebie w kompetencjach emocjonalnych, byście razem mogli stworzyć współdziałający i efektywny zespół.
Trening inteligencji emocjonalnej nie jest łatwy i może być frustrujący i czasochłonny. Czy warto wziąć w nim udział? Dla mnie zagłębienie się w świat emocji i inteligencji emocjonalnej było jedną z najlepszych decyzji w życiu. Widzę i czuję więcej. Świat jest bardziej poukładany. Dla kogoś innego może jednak być lepiej pozostać jak królik w cylindrze u czarodzieja. Nie wystawiać uszu i oczu na świat, bo później trzeba się z tym światem zmierzyć. Szanuję to, bo nie wszystko jest dla wszystkich. Każdy powinien decydować o sobie – jeśli nie przekracza granic innych.
Jak poprawić swoje IQ?
Tutaj mamy 2 drogi. IQ rozumiana jako inteligencja ogólna składa się z inteligencji płynnej i skrystalizowanej. Ta ostatnia to po prostu wiedza i doświadczenie. Jeśli chcesz być bardziej inteligentny, to więcej doświadczaj i zajmuj się systematycznie jakąś dyscypliną, regularnie poszerzając swoją wiedzę. Wtedy Twoje zachowanie i działania z czasem będą coraz bardziej inteligentne. Popatrz na osoby bardziej doświadczone od Ciebie w temacie – wydają się mądre i po części pochodzi to właśnie z ich doświadczenia.
Druga droga to poprawa inteligencji płynnej. Jest ona dziedziczna i nie wyuczana. Jednakże od jej sprawności zależy pamięć robocza i uwaga. Jeśli czujesz, że Twoja uwaga czy też pamięć robocza nie zawsze dobrze działają, możesz pomyśleć nad ich poprawą. Wtedy będziesz mógł lepiej wykorzystać inteligencję płynną, a co za tym idzie Twoje działania i zachowania mogą być bardziej inteligentne.
Do poprawiania uwagi czy pamięci roboczej proponuję wykorzystywać sprawdzone programy komputerowe. Jednym z nich jest headapp, który to w 2023 jest wprowadzany do Polski (jego skuteczność potwierdzają liczne publikacje naukowe). Jestem bezpośrednio zaangażowany w jego rozwój i ręczę za jego efektywność i przydatność. Znajdziesz go na tej stronie: https://headapp.pl/. Został on stworzony głównie dla osób doświadczających dysfunkcji poznawczych, ale rozpiętość trudności jest tak duża, że nawet osoby nie mające deficytów percepcji i pamięci mogą trenować tam swoją pamięć roboczą i uwagę. Czy warto? Tak, ale tylko pod warunkiem, że odżywiasz się przynajmniej w miarę zdrowo i prowadzisz aktywny tryb życia (minimum 1-2h spaceru / ćwiczeń cardio tygodniowo). Jeśli nie – lepiej będzie, jak zaczniesz od wprowadzenia zdrowych nawyków do swojego życia. :-)
Na podstawie:
Sternberg, R. J., & Detterman, D. K. (1986). What Is Intelligence? Contemporary Viewpoints on Its Nature and Definition. Ablex.
Szewczyk, R. (2016). The effectiveness of working memory training–points to consider for future research. Polish Psychological Bulletin, 47(1), 43-50.
Zostaw komentarz